Në gjurmët e origjinës së kastriotëve

[Antoni]

Në gjurmët e origjinës së kastriotëve

3 ARISTOKRACIA FEUDALE-SHQIPTARE DHE KAPITULLIMI GRADUAL I SAJ GJATË DHE PAS PUSHTIMIT TURK. LIDHJET E GJAKUT, MIQËSITË DHE LUFTA MES TYRE.
Gjatë sundimit të bizantit deri në zëvendësimin e këtij sundimi në sundimin turk u formua një shtresë e aristokracisë (fisnikërisë) feudale shqiptare e cila përfaqësohej nga disa familje të tilla. Baza e diferencimit të këtyre familjeve me pjesën tjetër të popullsisë ishte pronësia feudale (në kohën e bizantit baza e kësaj pronësie ështe “Pronia”, ndërsa në kohën pas pushtimit turk vendosjen e regjimit të “timarit”.

Këto prona feudale u jepnin familjeve të mëdha shqiptare jo vetëm pushtet ekonomik por dhe epërsi ndaj pjesës më të madhe të popullsisë, por nëpërmjet saj bëhej dhe lidhja me pushtetet perandorake (bizantine dhe turke) sigurohej dhe sundimi i tyre në zotërimet feudale të tyre.
Një nga karakteristikat themelore të kësaj fisnikërie feudale mesjetare shqiptare ka qenëtendenca e tyre seperatiste (për tu shkëputur nga shtetet perandorake) dhe bashkë me të dhe perpjekjet për të bërë formacione shtetërore. Përligjia dhe argumenti më sinifikativ i kësaj karakteristike është krijimi i principatave, arbnore-shqiptare në shekullin XII-të deri në shekullin XV, kur kulmon ky proçes me formimin e shtetit unitar shqiptar të udhëhequr nga Gjergj Kastrioti – Skënderbeu.

Kjo tendencë u shfaq edhe pas pushtimit turk, me formimin e dy pashallëqeve; i Ali Pashës në Janinë dhe i Bushatllive në Shkodër, (fundi i shek. XVIII dhe fillimi i shek. XIX), dhe veçanërisht sevraniteti i kufizuar (autonomia), që patën disa njësi të krishtera si: Mirdita, Himara, Suli, Lumxhëria e Rreza etj. (gjatë gjithë kohës së pushtimit otoman).
Në historinë e paspushtimit Osman shumë nga këto familje fisnike janë zhdukur si të tilla, të tjera janë ngritur, disa kanë mbijetuar deri vonë dhe gjithë ky proçes është kondicionuar nga raporti me pushtuesit perandorak turk.
Në objektin e kësaj teme jemi përpjekur të shtjellojmë disa nga familjet më të spikatura fisnike-feudale Arbnore, të cilat përbënin elitën e fisnikërisë (bujarisë) shqiptare dhe nuk janë mbrapa fisnikërisë feudale të popujve përreth si në lindje ashtu dhe në perëndim (kryesisht në Itali).

. Familja e Balshajve
Në rrëmujën që krijohet pas rënies së mbretërisë Serbe të Dushanit pas vitit 1355 krijohen gjeneratat e para të familjeve fisnike të Balshajve.
“I posangrituri i vërtetë i veriut ishte Zharko Merkshic, i cili nën Car Uroshin (1357) qeveriste Krahinën e Madhe të Bunës. Ai u martua me Teodorën, e cila ishte e motra e Z. Kostandin sundimtarit të Maqedonisë Lindore. Pas vdekjes së të shoqit Teodora u martua me Gjergjin I Balshaj. I biri i Zharkut, Merksha (il re Marchisi te Musachi) u martua me Ruginën të bijën e Bashës II dhe u bë sundimtar i Vlorës dhe Kaninës 1396-1414.

Nga ky vit sundimi kalon nga duart e kësaj dinastie në duart e pushtetit turk”1.
Vëllezërit Balshaj; Strazimiri, Gjergji I dhe Gjergji II Balsha, shfaqen si pronarë feudalë në pjesën Veriperëndimore të Shqipërisë dhe pjesërisht në Zete (M. Zi) duke filluar nga viti 1360, fillimisht në Budua dhe Tivar, pastaj në Shkodër, Ulqin dhe Prizren (1372) dhe pothuajse njëkohësisht në Vlorë dhe Berat me anë të dhëndurëve (lidhjeve të martesave) të tyre.
Në vulat e Balshajve shihet kryet e ujkut me dhëmbë jashtë. Legjenda është në shkrimin cirilik sllav.

Kulmin e fuqisë së saj kjo familje e arriti në 1383 kur Balsha II pushtoi Durrësin dhe mori titullin “Duka i Durrësit”.
I ati i tre vëllezërve ishte një feudal i vogël dhe zotëronte në kohën e Dushanit një fshat të vogël shqiptar në M. Zi (Zete).
“Balshajt janë me zanafillë rumune e vllahe dhe e mbanin veten si shqiptarë, ata mbanin kancelari Serbe dhe e konsideronin veten si pronarë të Perandorise Serbe”2 (Shuflai këtu nuk është bindës me argumentat që sjell).

Sundimtari i fundit i kësaj dinastie është Balsha III (i cili i takon brezit – Gjeneratës së tretë të Dinastisë Balsha, brez i cili humbi Durrësin, Vlorën dhe Beratin. Por ky Balsha III i kishte marrë përsëri këto tri qytete dhe me përkrahjen e Zahariajve, të Kastriotëve, te rugina Balshës (të Vlorës) etj ai vazhdoi luftën me Venedikun deri në vdekjen e tij (1421). Pas këtij momenti kjo dinasti u shpërbë dhe u zhduk. Zotërimet e Balshajve u ndanë mes tyre nga feudalët vendas si Zahariajve (Danjes,) në grykën e lumit Drin, Jonimajve të Lezhës, dhe veçanërisht Dukës Gjin i njohur më shumë si Dukagjini.
Duhet theksuar se Balshajt, por dhe familjet e tjera feudale shqiptare që ndanë zotërimet e kësaj dinastie, si shqiptarë liridashëse, nuk i pritën venedikasit më mirë se pushtuesit turq.
“Për trazirat në vend dëshmon një urdhër i lëshuar nga senati i Venedikut me 12 Gusht 1423, në të cilin parashtroheshin masat që duhet të merreshin për shtypjen e kryengritjes shqiptare”3.

Familja e Gropajve (1273-1468)
Zotërimet e kësaj familje shtriheshin në brigjet lindore të liqenit të Ohrit. Kjo familje ishte vasale e anzhuinëve që nga viti 1273. Këto zotërime kufizoheshin me zotërimet e princëve (dinasteve) të tjerë feudale shqiptare si Topiajt, Shpatajt dhe Kastriotët në Veri.

Ohri ra nën sundimin turk pas betejës së Fushëkosovës (1389). Që nga kjo kohë shqiptarët e kësaj zone njohën barbaritë e sundimit turk, për pasojë nxitet një lëvizje (shpërngulje) e madhe e popullsisë në drejtime të tjera vecanërisht në zotërimet e kastriotëve. Në këtë kohë fillon të formohet zona e Kthellës e përbërë nga 3-Bajrakët e Ohrit (Selita, Kthella dhe Rreze-Bushkashi), që më vonë përfshihen në Mirditë.
Të parët që u larguan për të mos u masakruar nga turqit qenë fisnikët feudale të familjes së Gropajve. Shumë luftëtarë nga kjo familje i shërbyen në luftë Gjergj Kastriotit. Më i shquari nga këta ka qenë Zaharia Gropa i cili qe Komandant në shumë beteja kundër turqve deri në vitin 1468.

. Familja e Topiajve (Komnenet)
Në dokumentat e kësaj dere princore shqiptare me shumë traditë gjenden tre gjuhë europiane të shkruara; latinishtja, greqishtja dhe sllavishtja. Si argument kryesor i këtij fakti shërben mbishkrimi i Karl Topisë (1381), në Manastirin e Shëngjonit, në afërsi të Elbasanit. Megjithatë kancelaritë si kudo gjetke edhe tek Topiajt janë kryesisht sllave.

Në këtë mbishkrim (të Shëngjonit) është gdhendur luani i kurorëzuar, ndërsa nën të, në një fushë të pjerrët zambakët anzhuine. Ky ishte simboli ose stema e principatës Topiajve.
Pas vdekjes së Karl Topisë në vitin 1388 në krye të Principatës mbeti i biri i tij Gjergj Topia. Ky para se të vdiste (duke qenë shëndet-lig dhe i paaftë) nuk mundi të mbronte zotërimet e tij, si Durrësin etj, nga infazioni venedikas në 1392. Zotërimet që mbetën iu ndanë motrave të tij (bijave të Karl Topisë) dhe pinjollëve të tjerë të cilët luftuan kundër venedikut dhe turqve deri me 1425, kur Kruja (zotërimi i Topiajve) u pushtua nga Turqit. Zotërime të Topiajve pas 1425 mbetën vetëm në zonat malore. Djali më i zoti i kësaj dere princore padyshim ka qenë Gjergj Arianit Topia Komeni (1400-1460).
Ky ishte një nga djemtë e marrë peng nga Sulltani. Duke përfituar nga arratisja prej Turqie ai kthehet në atdheun e tij në 1432 ku u vendos si sundimtar i padiskutueshëm mes Durrësit e Vlorës.

“Sulltani dërgoi një ushtri që të ndëshkonte (Gjergj Arianit Komenin e Topiajve), por u shpartallua në fushë-betejën mes Ohrit e Elbasanit. Si kjo betejë e fituar nga prijësi i ri Topias, kundër ushtrive turke ka dhe shumë të tjera ku shpesh formacionet luftarake turke u shpartalluan për shumë vite me radhë. Gjergj Araniti e shtriu sundimin e tij në zonat e çliruara prej tij deri në zonën e Ohrit.

Fama e këtij prijësi legjendar shqiptar si një hero i vërtetë doli jashtë Shqipërisë. Gjergj Aranit Komeni i Topiajve u bë faktor i rëndësishëm (parësor), në rëalizimin e qëllimeve të Gjergj Kastriotit per organizimin e qëndresës së përbashkët shqiptare kundër turqve e cila u vendos në kuvendin I të Lezhës (nëntor1444). Unitetit të prijësve u shërbeu dhe miqësia e tyre. Gjergj Kastrioti mori për grua vajzën e madhe të Gjergj Arianitit, Andronikën (Donikën).
Topia vdiq me 1460, ndërsa zotërimet e tij u pushtuan nga turqit në vitin 1466. Pas kësaj dy djemtë e tij emigrojnë për Venedik, ndërsa njëri prej tyre ngeli në Shqipëri, veçse i detyruar të ndërronte fenë duke u bërë mysliman.

. Familja e Shpatajve
Familja princore e Shpatajve i kishte zotërimet e veta në pjesën lindore të Elbasanit e deri në Arta (Prevezë). Ndërsa sipas Pashko Vasës, në zotërimet e shpatajve, në tokat greke, u vendosën (themeluan) kolonitë e para shqiptare (Arvanitasit e parë). Ka të ngjarë që emri Shpata lidhet me origjinën fillestare të familjes nga zona malore në lindje të Elbasanit (Shpat = faqet e pjerrëta të maleve), dhe jo nga emri i “Shpatave të gjata greke”.

Pinjolli i fundit i lavdishëm i Despotatit të Shpatajve ishte Gjin Bua – Shpata i cili ishte pjesëmarrës në qëndresën e organizuar ballkanike kundër Turqisë (betejën e Fushëkosovës 1389). Ai vdiq 10 vjet më vonë në vitin 1399. Pas këtij momenti zotërimet e shpatajve (Despotati), ndahet në dy pjesë: në jug me qendër Artën sundoi i biri i tij Marik Bua Shpata ndërsa pjesa veriore me qendër Gjirokastrën u bë dominion (zotërim) i dhëndërrit të tij, Gjin Zenevisi. Familja e Zenevisëve në veri por dhe ajo e Shpatajve në jug nuk sunduan gjatë pasi pas vdekjes së prijësit (Karlit të Janinës), tre nipërit e tij u grindën për të fituar të drejtën e trashëgimisë dhe kjo e favorizoi Turqinë ta merrte lehtë Kështjellën e Janinës (1431) dhe zotërimet e tjera njëra pas tjetrës.

. Familja e Zenebishëve (Zenevisëve)
Familja e Zenebisheve e vazhduan sundimin e tyre deri në 1434. Gjinit (dhespotit të ri të Janinës), iu desh të luftonte fort kundër turqëve, por dhe kundër Venedikut për çështje tregtare (kryesisht tregtinë e kripës). Pas vdekjes së tij turqit më 1418 morën kryeqendrën Gjirokastrën. I biri i Gjinit, Depa Zenevisi u largua nga Gjirokastra dhe u strehua në Korfuz. Duke shfrytëzuar kryengritjet e sukseshme të Gjergj Arianitit në Shqipërinë e Mesme, prijësi i ri mori zemër dhe përgatiti një ushtri për të rimarrë kryeqendrën e tij Gjirokastrën. Mirëpo ushtria turke (kryesisht jeniçere), që mbante Gjirokastrën dhe Kalanë e saj e futën ushtrinë kryengritëse mes dy zjarresh duke e shpartalluar atë në 1435. Ndër të vrarët e kësaj beteje qe dhe vetë prijëse Depa Zenevisi.

. Familja e Muzakajve
Stema e vjetër e Muzakajve ishte burimi me dy pishtarë. Ndërsa kur Muzakët bëhen despot nën perandorin Andronik (para vitit 1336), në stemën e Muzakajve është stema me shqipen dykrerëshe me yll”4. Gjuha që përdorin Muzakët në letërkëmbime dhe kancelaritë e tyre janë: latinisht, greqisht. I pari në gjeneorologjinë e kësaj familje aristokratike është Nikolla dhe janë të ardhur nga Mokra. Zotërimet e tyre shtriheshin në Berat, fushën e Vlorës, Myzeqesë së sotme (nga ka marrë dhe emrin; Musaqi – Myzeqe) e deri në Durrës.
Teodori II Muzaka u vra në betejën e Kosovës (1389). Pas tij qeverisi e Veja e T Muzakës, Komita Muzaka me qendër në Berat deri në 1396. Pas saj sundoi e bija e tyre Rugina Balsha e Vlorës deri në 1417. Kur e pushtuan turqit në këtë vit ajo u arratis në Korfuz. Gjithashtu ra dhe Berati në 1417 dhe Muzakajt bëhen vasale te turqëve, ndërruan fenë shumica e tyre por çuditërisht i ruajtën lidhjet dhe me Venedikun. Më pas një nga pinjollët e mbetur, Kristian Gjin Muzaka luftoi përkrah me Gjergj Kastriotin gjatë betejave deri kur vdes prijësi Kombëtar (Gjergj Kastrioti - Skënderbeu). Në vitin 1468 Gjin Muzaka emigron drejt Italisë, në Napoli nga ku shkruan (1510), historinë e familjes aristokrate të Muzakajve.

. Blinishtet dhe Jonimet
Anzhuinet këtë bujari shqiptare e cilësonin me emrin e përbashkët “Comites et barones regni Albanie”.
Në përleshjen shekullore mes dy botëve, duke i shërbyer herë perandorit të madh të lindjes, herë papatit, herë anzhuinëve ose nemanicëve serbë ndonjëri prej këtyre bujarëve bëhet në shekullin XIV protosevast, protoalagator, duke, mandej despot (muzakët), graf (comes) dhe marshall i Popatit ose i Anzhuinëve, ose Zhupan i madh serb, ndërsa pas rënies së Perandorisë së Dushanit, dinast krejtësisht i pavarur”5.

Në këtë vorbull influencash e kontradiktash mes fuqive të huaja dhe derivateve të tyre (bujare dhe familje fisnike shqiptare), na rezulton shkrirja dhe zhdukja e shumë familjeve shqiptare, sidomos në pjesën veriore arbnore-shqiptare si p.sh. Braka, Besossia, Leti, Limi, Verona etj.
Ka raste kur ndonjëra nga këto familje thyhet në kulmin e fuqisë së saj, ku ishte ngritur lart lavdia e saj, prej gjeneratave njëra pas tjetrës.

a)
Tipike nga këto familje është Blinishti. Kjo familje shtrihej nën Dri (Zadrimë) në dy anët e lumit të Gjadrit deri në malësi. Emri i saj lidhet me emrin e blinit (lloje bime drusore) nga Abacia e famshme e shën Aleksandrit (shënllezhderit), në Shkallën e Shenjtë të Mirditasve.
I pari i kësaj familje Vllado ishte nga një fis i Matit ku në vitin 1274 del nga burimet si stratiot bizantin. Politika e tij është e lidhur me Anzhuinët, pastaj me serbët që i jep dhe titullin “Kaznac”6. Në vitin 1279 ai kapet nga kapedani i Durrësit dhe dërgohet në burg në Brindizi, por atje jeton i lirë bile merr diplomë në Napoli (1304) sipas të cilës bëhet “Comes”, ndërsa i biri i tij me emër perëndimor Guillelmus bëhet marshall i Shqipërisë (1319). Kalojan Blinishti (1304-1319) ështe kushëriri i tij dhe ky me titullin “Comes”.
“… Kjo familje shuhet përgjithmonë gjatë kryengritjes së madhe që shqërtheu përgjatë Adriatikut, nga kroatet në veri e deri tek Matarangët (midis Shkumbinit e Devollit) e tek Muzakët (në Vlorë deri në Këlcyrë)”7.
Këtë kryengritje e organizoi Selia e Shenjtë (1319-1336) kundër serbo-sllavëve. Shuarja e familjes Blinishti nuk u bë vetëm nga serbët (që në fund edhe ata e humbën betejën), por sidomos nga Dukagjinët e Topiajt (për shkak të lakmive të tyre për territore e pronë).
b)
Në të njëjtat kushte historike (në të njëjtën kohë), zhduket përkohësisht familja eJonimeve (dushmanët) me zhupanin (titull serb), Vladisllav Jonimin që zotëronte Shqipërinë bregdetare veri-perëndimore, (1319) sipas dhe dekretit të Papës. Vladisllavi nuk ishte ortodoks serb por ishte katolik. Kjo familje rishfaqet në skenë (pas 1319) në fillim të shekullit XV rreth qytezës së Danjës dhe asaj të Shatit mbi Drin, duke qenë i barabartë me Zahariasit e atjeshëm.
Në vitin 1365 Nikollë Zaharia dhe Dushmanët (Jonimet) në 1403, në Pilotin e sipërm mbajnë rojen kundër turqëve, duke qenë të pavarur ose vasale të Venedikut.​

 

[Antoni]

Në gjurmët e origjinës së kastriotëve

Në gjurmët e origjinës së kastriotëve

. Dukagjini
Padyshim është një nga familjet më të mëdha shqiptare që ka patur shumë pinjollë të shquar dhe ka përfshirë shumë teritore nga Shëngjini (deti) e deri në Prizren, nga Peja e deri në Mat. Ka luajtur një rol të madh në historinë e mesjetës së hershme deri në atë të vonë të shqiptarëve. Dukagjini e ruante deri në kohën e pushtimit turk por dhe më vonë karakterin e shtëpisë së madhe dhe të vllazërisë.

I pari i kësaj familje Gjin Tanushi e mori titullin “Dukë” (1281) duke qenë ithtar i paleologëve bizantinë.
Ai u vra nga malësorët katolikë të udhëhequr nga priftërinjtë benediktinë në Ndërfande (zona mes dy lumenjve Fanë), që më vonë ishte bërthama e territorit të Mirditës.
Në këtë kohë selia e Dukagjinit ishte qyteza pranë Lezhës afër grykës së Drinit. Lezha në vitin 1393 bie në dorë të venedikasve. Më vonë kemi përmendjen e pinjollëve dukagjinas në vende të ndryshme. Pasardhësit e Tanushit II Dukagjinit bijtë e Lekës I ishin zotërues në Perlat (më vonë quhet Kthellë – Mirditë). Ndërsa Muzaka në shënimet e tij historike (në Napoli) thotë se kishte edhe shumë degë të tjera që quheshin Dukagjin të vërtetë. Principata kufizohej në jug me zotërimet e Principatës së Kastriotëve.

“Dibra dhe Mirdita dikur formonin pjesë të principatës së Skënderbeut (këtu Edith Durham duhet ta ketë fjalën për Kthellën dhe katër bajrakët e Lezhës, që përfaqësuan më vonë gjysmën jugore të Mirditës, ndërsa pesë bajraket e Mirditës zotërohen nga dukagjinët). Lura – vazhdon Edith Durham i takonte Dukagjinit”8.

Djemtë e Lekë Dukagjinit (Leka I), Progoni dhe Tanushi morën pjesë me ushtri në betejën e Kosovës 1389. Pas kësaj qenë këta që ia dorëzuan qytetin e Lezhës Venedikut në vitin 1393. Ndërsa Palë dhe Nikollë Dukagjini përmenden shpesh në gjysmën I të shekullit XV (më tepër për shkak të grindjeve) por përmenden dhe në faktin se marrin pjesë në besëlidhjen e Lezhës (1444) dhe në luftrat e Skënderbeut veçanërisht kundër Venedikut (1447-1448).

Përmendet edhe kur pretendimet e Lekë Dukagjinit shkaktuan grindje me Lekë Zaharinë dhe solli për pasojë vdekjen e këtij të fundit dhe kalimin e kështjellës së Danjës (buzë Drinit) në zotërimin e Lekë Dukagjinit (1445). Këtu ndërhyri dhe Skënderbeu që shkaktoi mërinë e Princit Lekë Dukagjini dhe kjo pasohet me mbajtjen e anës së këtij të fundit nga Venediku (1456) dhe të Turqisë (1457).
Pajtimin e Gjergj Kastriotit me Lekë Dukagjinin (dy prijësve) e bëri Pal Engjelli(Kryepeshkopi i Durrësit 1463) në kushtet kur zotërimet e Dukagjinësve vihen në rrezik serioz prej turqëve. Pas këtij momenti Leka i Dukagjinit bëhet ortaku (bashkëpunëtori kryesor) i luftës me Gjergj Kastrionin – Skënderbeun deri në vdekjen e këtij të fundit (1468) por edhe 11 vjet më vonë deri në rënien e Kalase së Shkodrës dhe qëndresës së madhe të shqiptarëve (1479). Pas vitit 1479 Leka dhe prijës të tjerë të luftës që shpëtuan emigruan për tu strehuar në Venedik.
Pas Lekës përmendet nipi i tij Pali i Bardhë dhe nga familja e tij e ka origjinën dhe fisi Malazias, Bjelopavliç Ciluri i Palit të Bardhë), duke u bërë ortodoks dhe serbofon në Malin e Zi.
“Thoshin se Skënderbeu dhe Leka ishin të lidhur midis tyre, prandaj gratë mirditore mbajnë Xhurdi dhe shami të zezë në shenjë zie për Skënderbeun. Në gjithë fiset e tjera Xhurdia mbahet vetëm nga burrat”9.

Dukagjinët kishin stemën e tyre dhe në të kishim shqipen e bardhë. Pas pushtimit turk një pjesë e fisit dukagjinit emigroi në Itali, në M Zi, ndërsa pjesa më e madhe në Malësinë e përreth. Ndërsa influenca e kësaj familje të famshme ndjehen deri në ditët tona nëpërmjet normave kanunore në gjithë ish zotërimet e familjes princore si në Pejë, Gjakovë, Dukagjin, Lumë, Fanë, Kthellë, Lezhë e Zadrimë ku pjesa më e madhe e këtyre trevave filluan të quhen Mirditë ku vetë-qeverisja, si në asnjë vënd tjetër shqiptar (baza kuvendet dhe kanuni i Lekës), dallohet qartë deri në gjysmën I të shekullit XX.

. Familja e Kastriotëve
Kjo familje princore shqiptare në fund të shekullit XIV dhe fillim të shekullit XV është e renditur në radhën e familjeve të spikatura arbnore-shqiptare. Fillimisht kjo familje kishte zotërimet e saj mes Dibrës, Matit e Mirditës dhe kufizoheshin me zotërimet e Topiajve në Jug-perëndim, dhe në Veri e Veriperëndim me zoterimet e Dukagjinëve.
Zona e Kthellës dhe e Lurës që shtrihet nga Rrësheni deri në Burrelin e sotëm, si dhe nga Trollna (në malin e Skënderbeut afër kufirit me fshatrat e Krujës dhe Tiranës) e deri në Kalanë e Sinjës afër Drinit më vonë nga gjysma e dytë e Shek XV e deri në fund të Shek të XIX ku sipas shumë burimeve si pjesë të Mirditës. Këtë fakt e përmendin shumë autorë si: p.sh Pjetër Budi, Milan Shuflaj, Edit Durham, Edëin Jacques, Nuray Bozbora, etj.

Me fuqizimin e kësaj familje të famshme zotërimet e saj zgjerohen dhe bashkë me to merr në dorë dhe shumë Kala dhe fortifikata.
Konstandin Kastrioti e filloi sundimin e tij në këtë Principatë më 1383. I biri i tij Gjergji mobilizoi një ushtri dhe mori pjesë në kuadrin e rezistencës së organizuar ballkanike kundër pushtimit turk në Kosovë (1389). Kjo principatë u armiqësua me Venedikun për çështjen e Krujës (kalasë).

Më 1392 Venediku e pushtoi Krujën. Ndërsa më 1395 Gjergji i rivendosi sundimin e tij në Krujë duke e çliruar nga trupat ushtarake të Venedikut. Ky ishte dhe shkaku që Gjergjin (princin), Venediku e shpalli armik dhe arritën ta kapin dhe ti presin kokën në Durrës më 1402. Gjoni është pasardhësi i Gjergjit dhe princi i ri i Kastriotëve pas vitit 1402.

Gjoni që në fillim të sundimit të tij qe i sukseshëm. E rimori Krujën dhe gradualisht e shtriu sundimin e tij mbi Tiranën, Krujën, Matin, Mirditën (Kthellën e Lurën), Dibrën e deri në Prizren. Keshtjellat më të rëndësishme që posedonte Principata me princ Gjon Kastriotin ishin: Kruja, Petrela, Petralba, Stelushi (Mat), Sfetigrad (Dibër të epërme), Tornak etj. Veçoria e periudhës së Sundimit të Gjonit është se nga viti 1407 deri në 1430 iu desh të luftonte në mënyrë të vazhdueshme për mbrojtjen e zotërimeve të tij prej invadimit turk. Por vështirësia për ta përballuar inkursionin e ushtrive të mëdha turke e detyroi Gjonin të pranonte dhe kushte në dëm të tij nga Turqia. Kushtet e detyronin princin të kishte një sovranitet të kufizuar në zotërimet e tija si dhe të paguante një haraç vjetor në favor të turqve. Marrja e 4-djemve të tij peng nga autoritetet turke nuk ishte gjë tjetër veçse një garanci e nënshtrimit për të respektuar kushtet e rënda në dëm të zotërimeve të Principatës së tij. Autoritetet turke i garantuan Princit se pas vdekjes djali i madh do të ishte Princi pasardhës.

Me gjithë këto kushte dhe pengjet e marra, Gjoni duke bërë marrëveshje me Venediku ndihmoi në luftën për mbrojtjen e Selamikut (qytet i Venedikut), ngriti krye përsëri kundër turqve (1428-1430). Selaniku u dorëzua lehtë tek turqit dhe hakmarrja e tyre kundër shqiptarëve qe mjaft e rëndë. U shkretua jo vetëm territori në zoterimet e Kastriotëve, por dhe pjesë të tjera Shqiptare-Arbnore nga Shkodra deri në Vlorë (1431-1433). Kështu me përjashtim të Shkodrës (kalasë) dhe qyteteve bregdetare që ishin zotërime të Venedikut pjesa tjetër e Shqipërisë pothuajse ra plotësisht në duart e turqve (1433). Supozohet se djemtë e Gjonit u helmuan nga turqit dhe mbeti vetëm djali i vogël i tij Gjergji (Skënderbeu).
Pas Gjon Kastriotit dihet se në krye të principatës vjen i biri i tij Gjergj Kastrioti i cili bëhet princi që mori përmasat e heroit të shqiptarëve dhe faktor kryesor i mbrojtjes së civilizimit kristian. Kjo është dhe arsyeja kryesore që rreth origjinës së tij dhe familjes së kastriotëve, menyrës së ardhjes në pushtet etj., ka patur debate të vazhdueshme si brenda vendit por në veçanti nga historeograf të huaj si serb-sllav, maqedonas, grek, sllavo-austriak etj.

Debati rreth enigmës së ardhjes së Gjergj Kastriotit në Krujë dhe origjinës së tij.
Nuk dyshohet se Gjergj Kastrioti – Skënderbeu gjatë 25 vjetëve (1443-1468) të luftrave të sukseshme kundër sulmeve turke merr përmasat e heroit legjendar të shqiptarëve por jo vetëm kaq. Ai me shqiptarët janë shënuar si mbrojtes të Europës nga turqit se fitoret e shqiptarëve për 25 vjet gozhduan ofensivën e ushtrisë turke drejt perëndimit, por kjo për faktin se gozhdimi i turqve për të mos përparuar më tej ndodhi kur fuqia ushtarake e Perandorisë ishte në kulmin e saj.
Me pak fjalë Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, u takon jo vetëm shqiptarëve. Por ky fakt nuk i jep të drejtën askujt që të abuzojë dhe të fallsifikojë të vërtetën historike rreth ardhjes në krye të shqiptarëve, apo ajo që është kryesore, rreth origjinës së tij.

Mangësitë e dokumentave të plota të shkruara rreth figurës së tij nuk vënë në dyshim qënien e tij shqiptar. Gjergj Kastrioti luftoi kundër turqve në krye të shqiptarëve se ishte shqiptar, luftoi kundër turqve dhe pasojave ilamizuese sepse ishte katolik shqiptar, ai luftoi kundër turqve dhe venedikasve për të mbrojtur zotërimet e tij që ishin në zemër të territoreve shqiptare, ai luftoi dhe u mbështet si asnjë prijës apo shtet tjetër nga shqiptarët sepse ishte pjesë e asaj race (kombi) etj.
Ai duke luftuar bashkë me shqiptarët, për interesat dhe fenë e tyre dhe duke patur suksese të papara kundër turqve solli pasoja pozitive edhe për të tjerët (perëndimin), por pa e patur obligim kryesor që në fillesën e veprimtarisë së tij luftarake.
Enigma (për pamjaftueshmëri të dokumentave të shkruara), konsiston në një aspekt tjetër. Në jetën e tij para ardhjes në Shqipëri (para vitit 1443) dhe rreth origjinës së tij brenda trevave dhe fiseve shqiptare.

Ne do të perpiqemi të sjellim disa nga hipotezat që mendojmë se janë më afër të vërtetës qe ka ndodhur.
“… i riu Gjergj Kastrioti ishte mbajtur peng në oborrin e Muratit II, në Adrianopojë. Murati në kundërshtim me fjalën e dhënë, e bëri synet bashkë me të vëllezërit, u vuri emra myslimane dhe u mësoi fenë myslimane.

… atij i dhanë edukatën e zgjedhur të gradës – elite perandorake të përbërë prej jenicerëve, e themeluar nga Murati I … Në atë truprojë (gardë) mbizotëronin shqiptarët tamam si dikur në gardën Proteriane Perandorake të Romës… Gjergji i quajtur tani Skënder sipas Aleksandrit të madh… për shkak të moshës së re, u duk se u osmanizua plotësisht…
Ai fitoi simpatinë e Sulltanit dhe ngjiti shpejt shkallët e karrierës… Atë e graduan oficer, pastaj Sanxhak, … më në fund i dhanë titullin Skënder Beg. Në vitet 1438-1440 Skënderbeun e dërguan me trupat e tij të shtypte kryengritjet fshatare të Shqipërisë së Epërme ku ai u bë i vetëdijshëm për gatishmërinë e tyre (shqiptarëve) për t’u hedhur në revoltë. Më 1442 Gjon Kastrioti vdiq dhe Sulltani, në vend të trashigimtarit të ligjshëm (Skënderbeut), ia dha principatën një renegati shqiptar.

Në vitin 1443 Skënderbeun e dërguan në krye të një ushtrie kundër kryengritësve hungarezë, që udhëhiqeshin nga Huniadi. Në betejën e Nishit 3 Nëntor 1443, Skënderbeu i tërhoqi trupat e tij duke shkaktuar enkas rrëmujë. Si gjeti sekretarin e sulltanit, ai e detyroi atë që ti jepte një ferman perandorak (për renegatin shqiptar) Zabel Pashën, Valiu i Krujës, sipas të cilit ai duhej ti dorëzonte Skënderbeut Kalanë e Krujës dhe qeverisjen…

Kështu ndodhi dorëzimi i Kalasë së Krujës, zhdukja e garnizonit turk, ngritja e flamurit të familjes në kala, një sfond i kuq me shqiponjë dy krerëshe në mes. Pothuaj brenda 1 muaj gjithë kalatë u dorëzuan paqësisht (duke u premtuar mbrojtësve të ushtarëve turq pas dorëzimit falje dhe lejim të shkonin në Turqi… Kështu brenda 1 muaji ai e vuri në zotërim gjithë zotërimet e të atit, duke përfshirë: Matin, Krujën, Mirditën (pjesa Jugore) dhe Dibrën. Më 28 Nëntor 1443 nisi një epokë e re me shpalljen e tij formalisht si kreu i Principatës së Kastriotëve… Njëkohësisht Skënderbeu shpalli dhe një herë fenë e tij të krishterë.
… Më 2 Mars 1443 ai thirri një kuvend të feudalëve shqiptarë. Për te shmangur xhelozinë midis princave dhe për të joshur republikën e fuqishme (Venedikun), kuvendi u mblodh në Katedralen e Lezhës.
Përveç princave përreth erdhën dhe të tjerë si Gjergj Arjaniti, Andrea Topia, Nikollë Dukagjini, Teodor Muzaka… edhe delegatë nga Venediku.
… këtu ata formuan “Lidhjen e popujve Shqiptarë”.
Principatat me ekonomi të pavarur por Lidhja ishte ushtarake me synimin e vetëm për luftë të përbashkët kundër turqve”10.
Sipas historianit turk Nuray Bozbora, “Skënderbeu ishte më i vogli i tre djemve të Gjon Kastriotit, kreu i familjes Kastrioti që njihej si një nga princërit katolikë të rajonit të Mirditës. Ndersa ishte 9 vjec, ai iu dorëzua peng sarajit Osman. Kaloi në Edirne 5 vjet, aty nga viti 1420 u dërgua pranë babait të tij. Pastaj qëndroi në Shqiperi. … Duke u mbështetur në një dokument zyrtar osman të vitit 1437, pretendohet se Skënderbeu në këtë kohë ka qenë një spahi i thjeshtë në Rajonin e Dibrës.
… Ndërsa i ati Gjon Kastrioti u dëbua nga tokat e veta dhe në vend të tij, si spahi u caktua një turk. Pas kësaj datë Gjon Kastrioti ka vdekur (1442).
Për sa i përket periudhës 1434-1444, kur filloi kryengritja që mori emrin e tij, ka dy mendime për aktivitetin e Skënderbeut:

- Sipas njëres pikpamje popullsia e rajonit të Mysjes, e cila doli kundër caktimit të nje spahiu turk në vend të Gjon Kastriotit kërkoi që këto toka ti jepeshin njërit prej djemve të tij. Për rrjedhoje Skënderbeu këtë e kërkoi nga Sanxhakbeu turk Mustafa në Krujë, i cili e hodhi poshtë këtë kërkesë të Skënderbeut të cilit nuk i besonte dhe për këtë vuri në dijeni dhe sarajin Osman. Sulltani e nënvleftësoi këtë paralajmërim të Mustafait dhe më 1438, pasi i dha Skënderbeut titullin Bej e caktoi atë vali të rajonit të Mysjes që bënte pjesë në vilajetin e Krujës…
- Ndërsa sipas një pikpamje tjetër për këtë problem Skënderbeu, ndonëse i kerkoi sulltanit ti jepeshin tokat e babait të tij, kur ai vdiq sulltani caktoi në këtë post dikë tjetër. Ky veprim i sulltanit e zhgënjeu Skënderbeun dhe në këtë kohë ai filloi përgatitjet për kryengritje duke marrë më parë mendimet dhe të krerëve të tjerë shqiptarë që gjendeshin në radhët e ushtrisë Osmane.
Kështu një nate duke kërcënuar sekretarin e Sulltanit e detyron atë të shkruante një ferman të rremë dhe më pas e vrau. Me këtë dokument në dorë Skënderbeu mbërriti në rrethet e Mirditës, dhe duke u bashkuar me krerët shqiptarë, me të cilët ishte marrë vesh më parë, erdhi në Krujë. Pasi ia tregoi fermanin Sanxhakbeut, mori në dorëzim Kalanë. Vrasja e Sanxhakbeut osman, shënoi dhe fillimin e kryengritjes…

Me 1443, menjëherë pasi filloi fushata hungareze, Skënderbeu shpalli krijimin e principatës së lirë shqiptare dhe në tokat e veta shpalosi flamurin me shqiponjën dy krenare, simbol kombëtar i shqiptarëve… Më pas dhe krerët e tjerë shqiptarë duke marrë si shembull Skënderbeun, dëbuan spahinjtë turq dhe rivendosen kontrollin në tokat e tyre. Zhvillimet e mëpastajme patën si pikë të tyre kulmore “Kuvendin e Lezhes” të quajtur ndryshe “Lidhja Shqiptare”, organin e përbashkët të krerëve shqiptar kryengritës me në krye Skënderbeun”11.
Barleti e lartëson bukurinë trupore të kastriotëve Topiajve dhe Arianiteve. Duke ju referuar atij por dhe më tepër Milan Shuflaj përcakton:
“Nga ky soj i mrekullueshëm njerëzish me gjak violent diriarik, dolën kalorësit më të aftë të cilët u regjën ndër luftra kufinjsh ose ndër ato kundër turqëve deri në shfarosje. Gjergj Kastrioti – Skënderbeu është pjella më e shkëlqyer e kësaj përzgjedhje të vdekur, luftëtari më i tmerrshëm të cilin e krijoi lufta e Europës me turqit. Europa Perëndimore e mbuloi atë me legjende ende sa ishte gjallë. Bestytmia mbi fuqinë e tij të mbinatyrshme e bëri armikun turk që të humbiste besimin në kismet. Fantazia e popujve të ballkanit të cilët ishin të shtypur nga të pafetë krijoi nga Skënderbeu heroin e këngëve dhe të rrëfimeve të tyre.

… Shqiptarët këndonin deri në shekullin XVII madje dhe në prani të turqve këngë për Skënderbeun. Këto këngë janë ruajtur dhe tek arbëreshët në Italinë e Jugut…
Emri i tij është ruajtur dhe sot e kësaj dite në Mat, si dhe ndër disa fusha, duke filluar nga Fandi (Mirditë) deri në Pukë… në toponime të ndryshme fusha, shpella, male. Ai paraqitet sëbashku me Leken III Dukagjinin. Në rrëfimet e shqiptarëve të veriut ai stoliset me motive nga cikli i Kraleviç Markut dhe me mitin nordik të Barbarosit.
Vllazëria më e fortë e kuçëve (në M Zi), Drekalovicet, e nxirrin zanafillën e tyre nga Skënderbeu, me qëllim që të ngrejnë lart “brezninë e zotërinjëve”.
Fama e tij u përhap dhe në trevat e sllavëve të jugut së bashku me Lekën”12.

Ndërsa në lidhje me origjinën e Kastriotëve, Shuflaj sjell një ide mjaft të mjegullt dhe që ndryshon mjaft me idetë dhe hipotezat që kemi në evidencë, kur thotë:
“… Në Vlorë në oborrin e despotit Jovan Komnen-Asenit (1350 deri më 1363) kunatit të Car Dushanit dhe vellait të Carit Bullgar, Jovan Aleksandrit, rritej djepi i fuqisë së kastriotëve. Në një kartë serbe të “Sundimtarit të Vlorës dhe të Kaninës” Aleksandrit, të birit të despotit Jovan, përmendet (1366) “qefalia i Kaninës, Kastrioti”.
… ai mori nga Balsha II (1383) dy fshatra në Shqipërinë e mesme, në Mat. Pasardhësi i tij … zotni Gjoni, në kartat serbe “Ivan Castrioth” në monumentet Venedikase (1407-1443), përmendet qysh herët “Zotni mjaft i fuqishëm në viset e Shqipërisë”.
… kur Kruja (1415) bie në dorë të turqve ai (Gjoni) bëhet vasal turk. Ndërkaq, i biri Gjergji, i cili duke qenë peng i turqve (para vitit 1428) kaloi në fenë islame dhe mori emrin Skënderbeg, bëhet dinastia më e fuqishme e Shqipërisë”13.

□ Edith Durham duke hulumtuar me tepër pasion botën shqiptare mëson një ide nëpërmjet perceptimit të saj në trevën e Mirditës.
“Ata janë tej mase krenarë me L Dukagjinin dhe thonë se bjellopavlicët (bijtë e Palit të bardhë) në M Zi, vijnë nga nipi i tij, Pali i bardhë. Ata deklarojnë se Skënderbeu ka patur lidhje me ta e për këtë arsye gratë e Mirditës mbajnë xhurdinë të zezë në shenjë zie për të, që zakonisht mbahet vetëm nga burrat”14.
Është një hipotezë sikur të parët e familjes së kastriotëve janë të ardhur nga Hasi-Kastrati (pranë Pashtrikut të Gjakovës) dhe kanë zënë në Sinjë tek Kalaja dhe prane Drinit, ku kanë përfituar shumë toka pjellore (zona e Kastriotit). Ky emër mendohet se ka si bazë toponimin “Kastrat”që bartet nga të ardhurit dhe gradualisht ndryshon dhe më vonë quhet “Kastriot”. Pastaj më vonë familja rritet dhe bëhet nga më të fuqishmet duke zgjeruar zotërimet e saj në Mat, Mirditë (Kthellë e Lurë), Krujë etj.

Nje mendim tjetër (përfshi dhe idenë e Shuflajt) është se fillimet e veta kjo familje i ka në Mat (në Gurë të Bardhë). Ka dhe ide të tjera që bëjnë fjalë për një origjinë nga Kruja etj.
Mbi të gjitha e rëndësishme dhe e sigurtë është se Gjergj Kastrioti – Skënderbeu nuk është as grek, as maqedonas, as malazez, as italian, as turk por është shqiptar. Një gjë është e vërtetë se Mirdita është treva ku u ruajt më tepër se kudo tjetër kujtimi për të, amaneti i tij për fe e atdhe, duke u mbajt më tepër se kudo tjetër i ndezur zjarri i luftës për liri, duke pranuar në kurrizin e saj kalvarin shekullor të vuajtjeve dhe plagët që nuk u mbyllën asnjëherë deri në kohët moderne. Vetë Mirdita u rrit si trevë dhe u formua nga shqiptarët që deshën të ishin siç kishin qenë më parë. Në këtë pikëpamje Skënderbeu “formoi Mirditën”, ndërsa Mirdita mbajti gjallë lavdinë dhe amanetin e tij.
Në konkluzionin e këtij kapitulli duhet thënë se:
“Feudalët shqiptarë ishin të barabartë me bujarinë e lartë të Italisë dhe të vendeve të tjera të botës mesjetare. Në kohën kur pas vdekjes së Skënderbeut (1468) ata detyrohen të ikin në Itali, duke mos pasur pasuri dhe duke mos njohur gjuhën Italiane, atje i pret jo vetëm mëshira e dinastisë së Napolit, por dhe perkrahja e plotë e aristokracisë Italiane”15.